ξυλογραφία

Χαρακτική σε ξύλο. Τα καταλληλότερα ξύλα είναι η αχλαδιά, η μηλιά, η κερασιά, το τσιμισίρι, η συκομουριά και γενικά τα σκληρά και όχι εύθραυστα ξύλα. Υπάρχουν δύο τύποι ξ.: η ξ. σε όρθιο ξύλο και η ξ. σε πλάγιο ξύλο. Στην ξ. σε όρθιο ξύλο η χάραξη του ξύλου ακολουθεί τα νερά του ξύλου, ενώ στην ξ. σε πλάγιο ξύλο γίνεται διαγώνια προς τη φορά των ινών του ξύλου. Η πρώτη και παλαιότερη τεχνική αποδίδει ένα απλό σχέδιο, που χρησιμοποιεί μόνο το λευκό και το μαύρο χρώμα. Η δεύτερη παράγει γκρίζα χρώματα και είναι πολύ πλησιέστερη προς τη χαρακτική σε μέταλλο, με την οποία και συχνά μπορεί να συγχυστεί. Τα εργαλεία της ξ. σε όρθιο ξύλο είναι το μαχαίρι, που χαράζει τα περιγράμματα, και το κοινό σκαρπέλο των ξυλουργών, κατάλληλο για τη δημιουργία των κενών που κατά την εκτύπωση μετατρέπονται σε άσπρα σχήματα. Η ξ. σε πλάγιο ξύλο χρησιμοποιεί, όπως η χαλκογραφία, το καλέμι. Το καταλληλότερο ξύλο είναι το τουρκικό τσιμισίρι. Οι γκρίζοι τόνοι, που αποτελούν τις ζώνες της σκιάς στην εκτύπωση, παράγονται με λεπτές σταυρωτές γραμμές στο ξύλο με ειδικά εργαλεία σαν χτένια. Όταν το ξύλο χαραχτεί και προστατευθούν με ειδικό τρόπο τα λευκά τμήματα, αλείφεται η μήτρα με μελάνι (συνήθως τυπογραφικό) και τυπώνεται το σχέδιο: τοποθετείται η ίδια μήτρα επάνω στο χαρτί και πιέζεται στο πιεστήριο. Η ξ. είναι η παλαιότερη τεχνική χαρακτικής. Γεννήθηκε στην Κίνα το 2o αι. μ.Χ. και αναπτύχθηκε αργότερα στη Δύση. Ήταν γνωστή στον Τσενίνο Τσενίνι, ο οποίος εξηγεί τον τρόπο της εκτύπωσης υφασμάτων με την τεχνική της ξ. Η ξ. διαδόθηκε κυρίως στη βόρεια Ευρώπη, όπου άρχισαν να τυπώνουν σε χαρτιά. Η χάραξη σε ξύλο συνδέεται στενότατα και με την εκτύπωση πρωτότυπων έργων και θρησκευτικών εικόνων. Μετά την ανακάλυψη των κινητών τυπογραφικών στοιχείων έγινε η μόνη κατάλληλη τεχνική για την εικογράφηση των βιβλίων: παράδειγμα είναι το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε στο Σουμπίακο της Ιταλίας, το 1465, με ξυλογραφική τεχνική. Ακολουθούν, πάντοτε στην Ιταλία, το De re militari του Βαλτούριο, που τυπώθηκε στη Βερόνα, το 1472, ο Αίσωπος στη Νεάπολη το 1485, οι θρίαμβοι (Trionfi) του Πετράρχη το 1488), η θεία Κωμωδία το 1491, το Δεκαήμερο το 1492, όλα στη Βενετία, όπου τελικά ο ΄Αλδος Μανούτιος τύπωσε το εκδοτικό αριστούργημα της Αναγέννησης, την περίφημη Υπνερωτομαχία του Πολυφίλου (Hypnerotomachia Poliphili) του Φρ. Κολόνα. Ταυτόχρονα αναπτύσσεται η παραγωγή των μεμονωμένων ξ., που φτάνουν στην υψηλότερη καλλιτεχνική ποιότητα στη Γερμανία με τα περίφημα έργα του Ντύρερ Η Αποκάλυψη, τα Μεγάλα και τα Μικρά Άγια Πάθη και Ο Βίος της Παναγίας. Η ξ. παρακμάζει με την πρόοδο της χαρακτικής σε μέταλλο, που χρησιμοποιείται συχνά και για την εικονογράφηση βιβλίων. Όταν όμως στα τέλη του 18ου αι. εισάγεται από τον Άγγλο Μπιούικ η τεχνική του πλάγιου ξύλου, που δίνει τα ίδια σχεδόν αποτελέσματα με τη χαλκογραφία, η ξ. αρχίζει και πάλι να χρησιμοποιείται, επειδή παρουσιάζει το πλεονέκτημα ότι η ξύλινη μήτρα μπορεί ευκολότερα να ενταχθεί στο τυπογραφικό κείμενο. Η τεχνική αυτή ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ικανότατο και ακούραστο διακοσμητή βιβλίων, τον Γκυστάβ Ντορέ. Ελευθερωμένη από το ρόλο της εικονογραφικής επεξήγησης των κειμένων, η ξ., όπως εξάλλου και όλη η χαρακτική, έγινε στο σύγχρονο κόσμο μια αυτόνομη μορφή τέχνης, στην οποία πολλά προσέφερε ο Έλληνας χαράκτης Δημήτριος Γαλάνης (βλ. λ.), εγκαταστημένος στο Παρίσι και θεωρούμενος διεθνώς ένας από τους αναμορφωτές της χαρακτικής του 20ού αι. Στην Ελλάδα η ξ. καλλιεργήθηκε και καλλιεργείται με ιδιαίτερη αγάπη από αξιόλογους καλλιτέχνες, όπως ο I. Κεφαλληνός, ο Άγγελος θεοδωρόπουλος, ο Τάσος, η Βάσω Κατράκη, ο Κ. Γραμματόπουλος κ.ά. Στην Ιαπωνία η ξ. διαδόθηκε από την Κίνα και γνώρισε μεγάλη άνθηση ιδιαίτερα από τον 17o έως τον 19o αι. Έγχρωμη ξυλογραφία του Ιάπωνα Νισιμούρα Σιγκενάκα, έργο του 18ου αιώνα. (Τόκιο, Εθνικό Μουσείο). Ξυλογραφία του Στέφανο Καλκάρ για το βιβλίο του Βεσάλου «De humani corporis fabrica libri septem». Ο Άγγελος θεοδωρόπουλος (1889-1965) υπήρξε ένας από τους πρώτους χαράκτες, που ανύψωσαν την ξυλογραφία στην Ελλάδα από μια απλή αντιγραφική τεχνική σε αυτόνομη τέχνη. Στην εικόνα, η ξυλογραφία του, που τιτλοφορείται «Βάζο με λουλούδια». (Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη) Εικονογράφηση λατινικής μετάφρασης των μύθων του Αισώπου του 1485.

* * *

η

1. η τέχνη τής χάραξης πάνω σε επίπεδες ξύλινες επιφάνειες παραστάσεων σε ξύλο για εκτύπωση

2. έκτυπο ή εικόνα που χαράχθηκε σε ξύλο, ξυλογράφημα.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αντιδάνεια λ., πρβλ. γαλλ. xylographie (< ξύλο + -γραφία). Η λ. μαρτυρείται από το 1853 στο περιοδικό Νέα Πανδώρα].